به گزارش خبرگزاری ریتم؛ «موسیقی مذهبی شیعیان ایران» حاصل پژوهش، ضبط و نگارش جهانگیر نصری‌اشرفی، نویسنده، مردم‌شناس و پژوهشگر موسیقی است. این مجموعه که سال ۱۳۸۸ با چهار لوح فشرده توسط مؤسسه فرهنگی ـ هنری ماهور منتشر شد، به معرفی و بررسی گونه‌های متنوع موسیقی مذهبی ایران همچون تعزیه ملی و بومی، مدح و منقبت، نوحه و پیش‌خوانی و ویژگی‌های آن‌ها می‌پردازد.
نصری‌اشرفی در مقدمه این پژوهش می‌نویسد: «مجموعه حاضر مشتمل بر بخشی از تحقیقات نگارنده است که طی سال‌های ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۸ صورت پذیرفته است. موارد انتخاب‌شده شاخص‌ترین نمونه‌های صوتی و الحان موسیقی مذهبی شیعیان ایران است که با توضیحاتی موجز پیرامون مفاهیم هر یک از لحن‌ها و نمونه‌ها ارائه شده‌اند.»
او تأکید کرده است: «در پژوهش و ضبط‌های میدانی و استودیویی این مجموعه، تلاش بسیاری کردم تا نمونه‌های صوتی با جریان سیال سنت‌های شناخته‌شده رپرتوار موسیقی مذهبی منطبق بوده و دو اصل نسبی اصالت و قدمت رعایت شود. با این حال، باید اذعان کرد که مجریان موسیقی مذهبی ایران تغییراتی آگاهانه یا ناخودآگاه در برخی الحان و متن‌ها ایجاد کرده‌اند. بخشی از این تغییرات خلاقیت‌های فردی هنرمندان است اما بخش دیگر محصول جریان‌های به‌اصطلاح موسیقی جدید محسوب می‌شود.»
به باور او، این مجموعه یکی از اصیل‌ترین اسناد صوتی موسیقی مذهبی معاصر شیعیان ایران است؛ پدیده‌ای که به‌سرعت در معرض تغییر و دگرگونی قرار دارد. او در مقدمه تأکید می‌کند: «مداخل این پروژه که به تعریف موجز برخی الحان، راویان و مراسم موسیقی شیعی اختصاص دارد، خود نشانگر میزان تغییر و دگرگونی این بخش از موسیقی ایران طی چند دهه گذشته است. بسیاری از نغمات منسوخ شده و تعدادی دیگر نیز در معرض فراموشی یا تغییر قرار دارند.»
مفهوم موسیقی دینی و مذهبی
نصری‌اشرفی در این مجموعه پیش از معرفی گونه‌های موسیقایی شهرهای مختلف، دیدگاه‌های خود را درباره مفاهیم «موسیقی دینی» و «موسیقی مذهبی» بیان کرده است.
به اعتقاد او، «موسیقی دینی» به آن دسته از الحان و آوازهایی اطلاق می‌شود که ماهیتی کاملاً دینی داشته و به بازخوانی راهکارهای شرعی و یادآوری اصول و مبانی دین می‌پردازند. ادبیات این موسیقی مستقیماً از کتاب‌های آسمانی گرفته شده است و تلاوت قرآن در اسلام نیز در این دسته قرار دارد. در این نوع موسیقی استفاده از سازها صراحتاً نهی شده و تنها بر پایه روایت‌های آوازی اجرا می‌شود.
از سوی دیگر، «موسیقی مذهبی» دامنه وسیع‌تری دارد و شامل الحان و آوازهایی است که در خدمت تهییج، یادآوری اصول دینی و بازگویی روایات و زندگی پیامبران، امامان و بزرگان مذهبی قرار می‌گیرد. این نوع موسیقی در طول زمان با خلاقیت هنرمندان و بر بستر سنت‌های موسیقایی ملی و قومی تغییر یافته و به گونه‌ای مستقل با ویژگی‌های خاص لحنی و مضامین مذهبی تبدیل شده است.
موسیقی مذهبی در ایران
موسیقی مذهبی ایران به طور کلی برگرفته یا الهام‌گرفته از موسیقی ملی (ردیفی) و موسیقی بومی و قومی (فولکلور) است. این موسیقی براساس ساختار فنی الحان، تعلقات قومی و آیینی، مضامین مفهومی و مناسبت‌های تقویمی قابل دسته‌بندی است. در میان همه گونه‌ها، موسیقی اسلامی (شیعه و سنی) گسترده‌ترین و مهم‌ترین کارگان را تشکیل می‌دهد.
البته نصری‌اشرفی در پژوهش خود به موسیقی دینی ـ مذهبی اقلیت‌های ایران همچون زرتشتیان، مسیحیان، کلیمیان و مندائیان نیز پرداخته است. او تأکید می‌کند که موسیقی این ادیان محدودتر و ساده‌تر است و بیشتر به قرائت متون مقدس نظیر اوستا، انجیل، تورات و گنز اختصاص دارد.
موسیقی شیعیان ایران
بخش عمده‌ای از مجموعه به موسیقی مذهبی شیعیان اختصاص دارد. نصری‌اشرفی معتقد است: «گسترده‌ترین طیف موسیقی مذهبی ایران متعلق به شیعیان است؛ چرا که بسیاری از مناسک و عبادات شیعه با آوازهای خاصی همراه است.» این موسیقی از نظر محتوایی الهام‌گرفته از شریعت اسلامی و دیدگاه امامان و فقهای شیعه و از نظر فرمی ملهم از فرهنگ ایرانی است.
او توضیح می‌دهد که موسیقی شیعیان در موضوعات مختلف شامل جنبه‌های عبادی، فقهی، روایت رویدادهای اسلامی، سیره پیامبران و امامان، و به‌ویژه وقایع کربلا است. ذوق و احساس فردی مجریان سبب خلق نوحه‌ها، مراثی و روایت‌های تراژیک با بهره‌گیری از الحان ملی و بومی شده است.
این الحان در انواع آیینی همچون شبیه‌خوانی، سحرخوانی، مناجات، تلاوت قرآن، اذان، روضه‌خوانی، مداحی، چاوشی، مولودی و بسیاری دیگر حضور دارد. نصری‌اشرفی در پایان با ارائه رده‌بندی مفصل، موسیقی شیعیان را به دو گروه عمده «آوازهای با متر آزاد» و «آوازهای با متر معین» تقسیم می‌کند و نمونه‌های فراوانی از هر کدام برمی‌شمارد؛ از مصرع‌خوانی و رجزخوانی گرفته تا نوحه، مرثیه، یزله، سنج و دمام، واسونک، ضامن آهو و صدها نمونه دیگر.
او معتقد است که ریتم در این گونه موسیقی‌ها با سازهای کوبه‌ای، سینه‌زنی و زنجیرزنی حفظ می‌شود و حضور جمعی عزاداران در اجرای بخشی از الحان، یکی از ویژگی‌های شاخص موسیقی مذهبی شیعیان ایران است.
نتیجه‌گیری
«موسیقی مذهبی شیعیان ایران» نه تنها پژوهشی جامع در زمینه موسیقی دینی و آیینی است، بلکه سندی ارزشمند از تحولات، تغییرات و استمرار سنت‌های صوتی مذهبی در ایران به شمار می‌رود. اثری که به گفته نصری‌اشرفی، می‌تواند از اصیل‌ترین منابع صوتی موسیقی مذهبی معاصر ایران قلمداد شود.
