به گزارش خبرگزاری ریتم؛ محمدرضا درویشی در جلد دوم کتاب «دایره‌المعارف سازهای ایرانی» که به پوست‌صداها و خودصداها اختصاص دارد، درباره «دهل شیطان» می‌نویسد: دهل شیطانک (دهل خبر) پوست‌صدای دوطرفه‌ای است که با ضربه غیرمستقیم به صدا درمی‌آید. از آنجا که این دهل امروزه سازی منسوخ است، اطلاعات ما درباره آن بر پایه گفته‌های توفیق ملکی، هنرمند کردستانی، است که خود این دانسته‌ها را از مادرش نقل کرده است.
بنابراین، دهل شیطانک سازی بازسازی‌شده به‌شمار می‌رود که تا سه یا چهار دهه پیش هنوز ردپای آن در برخی روستاهای کردستان دیده می‌شد.
ویژگی‌های ساختاری دهل شیطانک :
این ساز از نوع دهل‌های متداول کردی است که چوب بلندی از داخل بدنه استوانه‌ای آن عبور می‌کند. پوست‌ها با چسب و میخ بر دهانه‌ها بسته می‌شوند و در دو طرف بدنه سوراخ‌هایی برای عبور چوب بلند تعبیه شده است. در دو سوی بدنه دستک‌هایی از پارچه نصب می‌شود که در انتهای آنها وزنه‌هایی قرار دارد. هنگام چرخاندن دهل، این وزنه‌ها به پوست‌ها برخورد می‌کنند و صدا تولید می‌شود.
در برخی نمونه‌ها بر سر پایه دهل، کله عروسک یا جمجمه اسب و گاو به‌صورت نمادین نصب می‌شد. در متون فارسی نیز اشاره‌هایی به چنین سازی دیده می‌شود، چنان‌که آمده است: «دهل خویش چو پرچم به سر نیزه ببستم».
اجزای دهل شیطانک :
۱. بدنه استوانه‌ای
۲. دو قطعه پوست
۳. دسته یا پایه چوبی بلند
۴. دو دستک پارچه‌ای
۵. دو وزنه در انتهای دستک‌ها
۶. اجزای تزئینی مانند کله عروسک یا جمجمه حیوان
تکنیک اجرای دهل شیطانک :
نوازنده دهل را به‌صورت عمود یا مایل در دست می‌گیرد و با چرخاندن دسته، دستک‌های طرفین به حرکت درمی‌آیند و با پوست‌ها برخورد می‌کنند و صدا ایجاد می‌شود. نواختن مداوم آن دشوار است زیرا وزن زیاد ساز نیاز به نیروی بدنی فراوان دارد. صدای این دهل بم و نامنظم است و بیشتر برای ایجاد فضا و جلوه نمادین در آیین‌ها کاربرد داشته است.
کاربردهای آیینی دهل شیطانک :
این ساز در آیین‌های گوناگون کردستان به کار می‌رفته که دو مورد از مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
۱. مراسم عروس بارانی:
این آیین نمادین برای طلب باران در فصل خشکسالی برگزار می‌شده و بر اساس باور نبرد میان خیر و شر شکل گرفته است. فردی سیاه‌چهره در نقش اژدها با دهل شیطانک ظاهر می‌شد و فردی سپید‌روی در نقش پهلوان نیکی با او می‌جنگید. صدای دهل نمادی از صدای اژدها بود. مردم در پایان با دعا و نیایش برای باران، آتش زدن جاروها و شادی، پیروزی نیکی را جشن می‌گرفتند.
۲. مراسم کوسه‌کوسه (کوسه بهاری):
این آیین که نشانگر پایان سرما و آغاز بهار بود، پیش از نوروز در روستاهای کردستان برگزار می‌شد. نوازنده دهل شیطانک (دهل خبر) با نواختن ساز مردم را به گردهمایی دعوت می‌کرد. گروهی شامل مردی و زنی با آرایش نمادین در کوچه‌ها می‌گشتند و برای چوپانان هدیه جمع می‌کردند. این مراسم با رقص، شوخی و موسیقی همراه بود و نمادی از شادی و زایش طبیعت به شمار می‌رفت.
دهل شیطانک همچنین برای اعلام آغاز نمایش‌ها یا دور کردن حیوانات مزاحم از مزارع استفاده می‌شده است. این ساز امروزه از میان رفته، اما توصیف و بازسازی آن در کتاب درویشی، بخشی ارزشمند از میراث صوتی و آیینی کردستان را زنده کرده است.
